De avondklokrellen in Eindhoven op zondag 24 januari zijn lelijk uit de hand gelopen. Uitzoeken hoe dat heeft kunnen gebeuren is dan de eerste opdracht van de journalisten ter plaatse. Uitgerekend de kleinste van de drie lokale media, de lokale omroep Studio040, heeft die zondag en de dagen erna ringetjes gedraaid rondom zijn veel grotere concurrenten Omroep Brabant en Eindhovens Dagblad.
‘Dit had ik niet kunnen voorkomen, ik had bijna de staat van beleg afgekondigd’, zei de Eindhovense burgemeester John Jorritsma in de avond van zondag 24 januari, enkele uren na de avondklokrellen in zijn stad. ‘Dit was oorlog!’ En Peter van Pelt, districtschef van de politie in Eindhoven, zei diezelfde avond tegen Omroep Brabant: ‘We werden geconfronteerd met een grote groep die direct met grof geweld in de aanval ging richting de politie.’
Al tijdens de rellen was komen vast te staan dat deze uitspraken niet klopten, respectievelijk een halve waarheid weergaven. De opmaat tot de rellen was een verboden samenscholing op het 18 Septemberplein, het winkel- en voetgangersgebied ten westen van het Eindhovense Stationsplein, en daarvan gescheiden door de Vestdijk. Toen die uit de hand begon te lopen, veegde de politie het 18 Septemberplein schoon. Dat ging gepaard met enig geweld, zoals de inzet van een waterkanon, maar op dat moment was er nog weinig aan de hand.
Op Twitter staat een filmpje waarop te zien is hoe de ME de demonstranten vanaf ongeveer kwart voor drie die middag voor zich uitdrijft door de Vestdijktunnel, onder het spoor door, naar de Fellenoord ten noorden van het station. De ME’ers wandelen rustig, zij aan zij, hun schilden in de aanslag. Sommige demonstranten roepen af en toe wat naar de agenten, maar zij gooien nog niks, en laten zich als makke schapen de Fellenoord op duwen. Op dat moment is er nog geen sprake van ‘direct grof geweld’, eerder van een lullige, landerige lamlendigheid. Wat van de beelden afdruipt, is de besluiteloosheid van deze demonstranten. Kennelijk is er heel wat voor nodig voordat een groep mensen zich als een meute beesten gaat misdragen.
Van ‘direct grof geweld’ is nog geen sprake, de demonstranten etaleren eerder een lullige, landerige lamlendigheid
Het filmpje is gemaakt door Chris Bakker, die die dag verslag deed van de rellen voor de lokale omroep Studio040. Het laat ook goed zien hoe weinig de demonstranten nog konden uitrichten aan de andere kant van de tunnel. De Fellenoord is een ongezellig grootstedelijk tochtgat van het type dat een halve eeuw geleden in de mode was bij planologen. Een brede, doorgaande weg met groenstroken tussen de rijbanen, waarover de auto’s die middag onbekommerd blijven voortrazen. Er zwerven weliswaar honderden demonstranten op de Fellenoord rond, maar die weten zich ingesloten tussen agenten en politiebusjes op de Boschdijk, en de ME’ers die de Vestdijktunnel blokkeren (zie de eerste afbeelding bij dit verhaal).
‘Strategisch is dit een goede situatie’, schrijft Bakker in het ‘draadje’ waarmee hij zijn tweets van die dag in de week daarna tot een coherent verhaal aaneenrijgt. Ter illustratie plaatst hij een kaartje van de situatie rond drie uur die zondagmiddag op Twitter (zie de tweede afbeelding). ‘De relschoppers zijn uit het centrum verdwenen. De politie lijkt erop te hopen dat de demonstranten zich gaan verspreiden en op huis aan gaan. De politie heeft een kans om iedereen te arresteren, maar benut die kans niet.’
Sterker nog: om ongeveer kwart over drie trekken de ME’ers zich terug uit de Vestdijktunnel, zo is te zien op een foto die Bakker omstreeks die tijd op Twitter post (zie de derde afbeelding). ‘De relschoppers maken dankbaar gebruik van deze opening’, aldus Bakker in zijn Twitter-draadje. Zij stromen terug het Stationsplein op, waar de politie, teruggetrokken op het 18 Septemberplein, hen een uur lang laat begaan. De rest – de grootschalige vernielingen op en rondom het plein, de auto van ProRail die op zijn dak en in de fik gaat, de vernielingen aan en binnenin het station, de plundering van stationswinkels zoals de Jumbo City – is recente geschiedenis.
‘Dit had ik niet kunnen voorkomen’? Kom op John. Bakkers beelden roepen op zijn minst vragen op over het optreden van de Eindhovense autoriteiten die dag.
Zoals de hamvraag: waarom ontruimde de ME in vredesnaam de Vestdijktunnel?
Bakker stelde die vragen ook, de volgende ochtend, schriftelijk. De gemeente weigerde te antwoorden: de politie zou de woordvoering doen, dat was de afspraak. De politie hield het op een algemene, nietszeggende reactie, die Bakker afdrukte onderaan de reconstructie van de rellen die hij op dinsdag 26 januari publiceerde op de website van Studio040. Wel kreeg hij de toezegging dat hij nog eens met de politie mocht komen praten – een week later of zo, wanneer de emoties wat waren geluwd.
Waarom ontruimde de ME in vredesnaam de Vestdijktunnel?
Zelf was ik die zondag niet in Eindhoven, maar door een toeval zat ik wel op een virtuele eerste rij. Dankzij subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek beschikken vier lokale omroepen die al jaren met elkaar samenwerken, in 2021 voor het derde achtereenvolgende jaar over ieder één onderzoeksjournalist. Het zijn Omroep Venlo, Dtv Nieuws (Den Bosch, Oss, Uden en Bernheze), WOS (Westland) en Studio040 (Eindhoven). Eveneens dankzij subsidie van het fonds ben ik voor dit jaar de coördinator van de onderzoeksjournalisten bij deze omroepen.
In die hoedanigheid heb ik regelmatig contact met Chris Bakker en zijn mede-onderzoeker Tjeerd Adema, die tevens eindredacteur is van Studio040. Op de zondag van de rellen begon Bakker aan de kant van de politie, op het 18 Septemberplein. Dat leverde een filmpje op dat viral is gegaan, van een mevrouw die op eigen initiatief de rijen der demonstranten verlaat, op Bakker en zijn cameraman afstapt en hen onder meer toevoegt: ‘Hyena’s noem ik jullie. Jullie verraden het volk, dat wil ik jullie wel zeggen.’ Maar op enig moment besloot Bakker zijn blauwe politieperskaart in zijn jas te verbergen en zich onder de relschoppers te begeven.
Wat hij toen zag en met zijn smartphone registreerde, in woord, beeld en geluid, roept minstens even grote vragen op over de rol van de media tijdens de rellen in Eindhoven. Jorritsma heeft een ‘onafhankelijk onderzoek’ naar de toedracht in gang gezet, maar dat ontslaat hem en andere Eindhovense autoriteiten natuurlijk niet van de plicht om zelf onderzoek te doen, en de resultaten zo snel mogelijk met het publiek te delen. Net zo min als de media. Zeker de lokale en regionale media niet, die de stad Eindhoven en zijn bewoners, hun specifieke cultuur en geschiedenis als geen ander kennen.
Hebben zij die plicht naar behoren vervuld?
Het Eindhovense medialandschap bestaat uit Omroep Brabant, het Eindhovens Dagblad en Studio040. Bakkers werkgever is veruit de benjamin van de drie: niet alleen de jongste, maar ook de kleinste, een lokale omroep met een redactie van tien journalisten in vaste dienst en een jaarbudget van een miljoen euro, waarvan vier ton wordt gefourneerd door de gemeente Eindhoven. Studio040 bereikt ongeveer de helft van de 234.000 Eindhovenaren, zo blijkt uit onderzoek van de gemeente.
Omroep Brabant bereikt volgens het meest recente jaarverslag over 2019 wekelijks 38 procent ofwel bijna een miljoen van de 2,5 miljoen Brabanders met zijn televisieprogramma’s, en 23 procent ofwel 575.000 mensen via de radio. Online zijn er 373.000 bezoekers per dag, goed voor de tweede positie in de provincie achter NU.nl. Omroep Brabant heeft 130 medewerkers in vaste dienst en een jaarbudget van twintig miljoen euro, waarvan zeventien miljoen subsidie door het ministerie van OCW.
Het Eindhovens Dagblad is eigendom van DPG Media, tot voor kort bekend als De Persgroep, een Vlaams mediaconcern dat marktleider is op de Nederlandse markt van betaalde landelijke en regionale dagbladen, en van gratis ‘huis-aan-huis’ weekkranten. Het papieren Eindhovens Dagblad heeft een betaalde oplage van zo’n 75.000 exemplaren per dag – het laatste beschikbare cijfer is van eind 2017 – en bereikt daarmee twee tot drie keer zoveel Brabanders, omdat de abonnee zijn krant pleegt te delen met anderen. Het aantal puur digitale abonnees, van ED.nl, is een fractie daarvan: in digitalisering lopen de regionale kranten in Nederland ver achter op hun landelijke grote broers.
Studio040 is veruit de benjamin van het Eindhovense medialandschap
DPG Media publiceert geen cijfers per titel. Maar het ED is van oudsher een van de meest rendabele regionale kranten van Nederland, samen met De Gelderlander en De Twentsche Courant Tubantia, beide eveneens eigendom van DPG Media. De redactie van het ED telt enkele tientallen journalisten in vaste dienst. Bovendien weet de krant zich gesteund door zijn eigenaar: DPG is een mediamultinational die actief is in België, Nederland en Denemarken, en die 2019 afsloot met een omzet van 1,6 miljard euro en een winst (EBITA) van 184 miljoen. DPG’s regionale kranten zoals het ED nemen hun kopij over binnenlands en buitenlands nieuws over van hun grote concernbroer het AD, de grootste landelijke krant van Nederland, wiens uitgever en centrale redactie in Rotterdam tevens het beleid bepalen bij alle regionale titels.
Wie ED.nl doorzoekt op ‘Jorritsma’, vindt als eerste stuk dat op zondag 24 januari is gepubliceerd (zie de vierde afbeelding) een artikel met de kop Autoriteiten Eindhoven: Dit was geen demonstratie, geweld tegen politie van begin af aan het doel. De auteur is Simone van Zwienen, coördinator van AD.nl. Kennelijk blijft het AD leidend, ook bij groot nieuws dat exclusief Eindhovens van aard is. Daar staat tegenover dat het AD over de rellen in Eindhoven van zondag 24 tot en met dinsdag 26 januari meer stukken uit het ED overneemt dan andersom: negen tegen vier. Het stuk van Van Zwienen bevat uitsluitend de eerste reacties van gezagsdragers, die met elkaar wedijveren in heilige verontwaardiging over de relschoppers.
Het eerstvolgende stuk is De gebeurtenissen op een rij: Van ‘koffiedrinken’ tot massale rellen, vandalisme en plundering, een reconstructie van de hand van Tom van der Meer, volgens zijn eigen LinkedIn-profiel ‘(online-) redacteur voor het Brabants Dagblad, Eindhovens Dagblad, BN/DeStem, AD en andere regiotitels’. Het is een ‘draad’ van teksten die Van der Meer heeft geschreven, doorspekt met de bijdragen van de eigen mensen van het ED die de rellen ter plaatse verslaan, en van wat hij elders op het internet heeft gevonden. Aardig detail is, dat Van der Meer twee Twitter-filmpjes van Chris Bakker in zijn artikel heeft verwerkt.
Diep verstopt in Van der Meers artikel zitten enkele zinnen die al wijzen in de richting die Bakker twee dagen later zal geven aan zijn eigen reconstructie op de site van Studio040. ‘Tussen het schoongeveegde 18 Septemberplein en het station ontstond intussen een patstelling. Relschoppers kregen de tijd zich te hergroeperen op het Stationsplein.’ En: ‘Ongeveer een uur lang greep de politie niet in. Mensen namen de tijd om tientallen vernielingen te plegen.’
Maar de eindredactie van AD en ED hebben hier kennelijk niets mee gedaan. Kop noch presentatie geven enige voorrang aan deze twee toch schokkende feiten. Ook in de vervolgartikelen, noch op de dag zelf, noch op de dagen daarna, geven de DPG-kranten er enig blijk van zelf op onderzoek te zijn uitgegaan: waarom kregen relschoppers de tijd zich te hergroeperen? En waarom greep de politie een uur lang niet in?
En dat terwijl het ED negen eigen mensen ter plaatse had tijdens de rellen: vijf journalisten en vier fotografen. Van twaalf uur ’s ochtends tot acht uur ’s avonds. Dat weet ik van een van hen, ED’s misdaad- en onderzoeksjournalist Wout van Arensbergen, die op mijn vragen over de gang van zaken die dag uitvoerige en gedetailleerde antwoorden gaf. ‘Ik heb in en voorbij de Vestdijktunnel gestaan toen de ME oprukte’, en hij is ook ‘aan de kant van de relschoppers geweest, bij het station toen dat werd gesloopt’.
De cruciale episode ‘Vestdijktunnel – Fellenoord – demonstranten keren terug naar het Stationsplein’ ontbreekt in de berichtgeving in het ED
‘Het was lastig zicht te krijgen op waar de strijdende partijen zich precies bevonden op alle momenten’, aldus Van Arensbergen, ‘en op het moment zelf lastig te beoordelen wat de relevantie van bepaalde acties was.’ Als virtuele stuurman aan wal begrijp en respecteer ik dat. Toch kan ik alleen maar constateren dat, ook al heeft dat kennelijk niet gelegen aan Van Arensbergen en zijn ED-collega’s ter plaatse, de cruciale episode ‘Vestdijktunnel-Fellenoord-demonstranten keren terug naar het Stationsplein’ ontbreekt in de berichtgeving in het ED, zowel op de dag zelf als op de dagen erna.
Ook het ED heeft de maandag na de rellen ‘uiteraard’ dezelfde vragen gesteld aan gemeente en politie als Bakker. De krant kreeg een interview met Toine van Loenhout, de man die zondag de leiding had over de politie in de binnenstad. ‘De patstelling’ tussen politie en demonstranten was volgens Van Loenhout ‘het gevolg van een combinatie van een defect’ aan het waterkanon, dat vroeg in de middag te kampen kreeg met een lekke band, ‘en het moeten wachten op ME-versterking’.
Op dinsdag 26 januari plaatst Chris Bakker zijn reconstructie op Studio040, geïllustreerd met foto’s, filmpjes, screenshots van tweets en overzichtskaartjes van de situatie op enkele sleutelmomenten tijdens de rellen. Diezelfde dag plaatst het ED een stuk met de kop Lekke band waterkanon cruciaal: zo konden relschoppers station Eindhoven vernielen. ‘Terwijl het defect werd gerepareerd, had de meute vrij spel.’ Het mag inmiddels duidelijk zijn dat dat echt niet klopt: zo lang de ME de Vestdijktunnel blokkeerde, had de politie de situatie redelijk onder controle, ondanks de lekke band.
Echt bont maakt Omroep Brabant het die zondag, ook al heeft ook deze lokale mediagrootmacht tijdens de rellen diverse eigen mensen ter plaatse. In zijn online berichten plaatst de regionale omroep ettelijke passages waarvan al op de zondag zonneklaar is dat ze feitelijk onjuist zijn. Zoals: ‘Na drie kwartier werd het wat rustiger in het centrum. Wel blokkeerden toen nog tientallen demonstranten de Fellenoord, de grote weg aan de achterkant van het station.’ Het ging om honderden demonstranten, en van een blokkade was geen sprake. Integendeel, het verkeer op de Fellenoord ging ongehinderd zijn gang.
Omroep Brabant publiceert die zondag ettelijke passages die feitelijk onjuist zijn
‘Tussen half twee en drie uur liep het compleet uit de hand in de Eindhovense binnenstad’, meldt Omroep Brabant rond vijf uur ’s middags op de zondag zelf. Onzin: dat gebeurde pas vanaf half vier, toen honderden demonstranten ongehinderd hadden kunnen terugkeren naar het Stationsplein, omdat de ME de Vestdijktunnel had ontruimd. Die avond, en de maandag erna opnieuw, geeft Omroep Brabant ruim baan aan de apocalyptische uitspraken van de burgemeester. ‘John Jorritsma, burgemeester van de gemeente Eindhoven, reageerde later op de avond witheet: “Dit was oorlog!” Hij noemde de oproepkraaiers “schuim van de aarde.” ’ Renzo Veenstra, hoofdredacteur van Omroep Brabant, reageerde niet op een mail met vragen.
Omroep Brabant en het ED geven Jorritsma en de leiders van de Eindhovense politie herhaaldelijk alle ruimte om hun versie te geven van de gebeurtenissen op zondag 24 januari. Intussen wacht Chris Bakker van Studio040 nog altijd op specifieke antwoorden op zijn vragen. Het eerder beloofde gesprek met de politie krijgt hij niet meer. ‘Er loopt immers een onafhankelijk onderzoek naar de rellen’, geeft de politie als verklaring. ‘Als we nu jouw vragen (of die van andere media) beantwoorden, beïnvloeden we dat onderzoek en dat willen we uiteraard voorkomen.’
Waardeer dit artikel
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.