Voor Follow the Money | Publicatiedatum: zaterdag 29 juni 2019
Betaal remplaçanten evenveel als collega’s in dienst en doe er 16 procent bovenop voor de sociale verzekeringen. Dat voorstel in de orkesten-cao had verstrekkende gevolgen kunnen hebben voor freelance journalisten, die bij dagbladen een vergelijkbare positie innemen. Ware het niet dat de Nederlandse Mededingsautoriteit dat kartelvorming vond en het hoofdstuk torpedeerde. Tegen een achtergrond van Vlaamse uitgeversreuzen de Persgroep en Mediahuis, die hier krant na krant kochten om vervolgens de freelancetarieven omlaag te schroeven.
DIT STUK IN 1 MINUUT
Waar gaat dit over?
- Begin deze maand beschreef FTM hoe twee Vlaamse uitgevers – de Persgroep en Mediahuis – in de afgelopen tien jaar alle landelijke en bijna alle regionale Nederlandse kranten opkochten, mede dankzij bijna een miljard euro aan Belgische staatssubsidie.
- Daardoor ontstond een duopolie, een situatie waarbij twee partijen een markt bijna helemaal controleren. Van die marktmacht zijn freelancers de dupe: hoewel ze steeds belangrijker worden voor de kranten, krijgen ze steeds slechter betaald.
- Je zou misschien verwachten dat de Nederlandse toezichthouder zou optreden tegen de marktmacht van de Persgroep en Mediahuis. In werkelijkheid legde deze de twee uitgevers nauwelijks een strobreed in de weg. Sterker nog: in 2007 torpedeerde de NMa een voorstel voor betere honorering van freelancers.
Waarom moet ik dit lezen?
- Onderbetaling van freelancers is slecht voor de kwaliteit van die journalistiek, zeker nu zij steeds belangrijker worden als toeleverancier van de kranten. Daar komt bij dat dit verhaal ook alle andere onderbetaalde freelancers raakt, zoals pizzakoeriers, Uber-chauffeurs en magazijnwerkers. De getorpedeerde oplossing laat zich immers ook prima toepassen voor al die freelancers.
Alles halen de organisatoren uit de kast voor hun hoorzitting op donderdag 20 juni. Politici, wetenschappers en deskundigen voeren het woord. Er wordt een kersvers onderzoek gepresenteerd. Vooral de locatie is van belang: het Haagse perscentrum Nieuwspoort. Journalistenvakbond NVJ en fotografenbonden NVF en DuPho voeren al jaren acties tegen de onderbetaling van freelancers. Toen de Vlaamse Persgroep, de grootste krantenuitgever van Nederland, in april 2016 zijn freelance tarieven met
40 procent verlaagde, startte de NVJ meteen een campagne met het motto: freelance journalisten zijn ‘geen uitpersgroep’. Begin dit jaar gingen de fotografen een dag in staking onder de slogan #FotolozeVrijdag.
Het haalt allemaal niets uit. Integendeel, de verdiensten van journalistieke freelancers lopen steeds verder terug, zo blijkt uit de Monitor Freelancers en Media 2018, die de NVJ, NVF en DuPho op de hoorzitting presenteren (zie kader). De bonden hebben schoon genoeg van hun vruchteloze pogingen de uitgevers in beweging te krijgen. Nu is het de hoogste tijd dat de politiek ingrijpt, is de boodschap. Vandaar ook de hoorzitting in Nieuwspoort, dit keer ook met steun van de Auteursbond en de auteursrechtenorganisaties Lira en Pictoright.
Gemiddeld verdiende een zzp’er per opdracht vorig jaar 520 euro. In 2017 was dat
530 euro, in 2014 560 euro. Dat blijkt uit de Monitor Freelancers en Media 2018. Het gemiddelde belastbaar inkomen per journalist steeg wel – van 23.400 naar 24.400 euro (in 2014 was dat 23.200 euro). Die stijging kwam hoe dan ook niet uit de zogenoemde ‘kwaliteitsjournalistiek’. Sterker nog, freelancers die schrijven of fotograferen voor de grote kranten zijn het slechtst af.
De regionale kranten van marktleider de Persgroep betaalden in 2018 gemiddeld 92 euro voor een opdracht waar de freelancer gemiddeld vijf uur aan werkte. Bij de landelijke Persgroep-bladen Trouw, AD en de Volkskrant was dat 270 euro per klus, die elf tot twintig uur werk vergde. Vrouwenweekblad Libelle betaalde gemiddeld 585 euro voor een opdracht die ongeveer even veel tijd kostte. Per klus, per foto, per pagina, per woord: al deze meest gangbare manieren van freelancers betalen kwamen in 2018 (soms fors) lager uit dan in 2014.
De hoorzitting levert een opmerkelijk nieuwtje op. In dezelfde periode waarin de grote Nederlandse krantenuitgevers opgeslokt werden door de Vlaamse uitgevers de Persgroep en Mediahuis, torpedeerde de Nederlandse Mededingsautoriteit (NMa) een voorstel dat de positie van freelancers – ook freelance journalisten – aanmerkelijk had kunnen verbeteren. Dat voorstel was even simpel als pragmatisch.
Net als de dagbladuitgevers maken ook de Nederlandse orkesten veelvuldig gebruik van invalkrachten, remplaçanten geheten. Net als krantenfreelancers voeren die remplaçanten precies hetzelfde werk uit als hun collega’s in vaste dienst en staan zij voor de duur van hun opdracht ook in dezelfde hiërarchische verhouding tot hun opdrachtgevers. Daarom stelden FNV KIEM (Kunsten, Informatie en Media) en de Nederlandse Toonkunstenaarsbond (Ntb) voor een apart hoofdstuk op te nemen in de orkesten-cao 2006-2007, dat remplaçanten recht gaf op dezelfde honorering als de orkestmusici in vaste dienst, plus een opslag van 16 procent, als bijdrage aan hun sociale verzekeringen.
Ondernemerskartel
De werkgevers stemden daarmee in. Toch veroordeelde de NMa deze regeling in een ‘visiedocument’ van 5 december 2007. Door zo te onderhandelen voor zelfstandige ondernemers gedroegen FNV KIEM en Ntb zich niet als vakbonden, maar als ‘ondernemersverenigingen’, aldus de NMa. Het zou leiden tot een ondernemerskartel, dat de prijsvorming in vrije concurrentie belemmerde. De nieuwe orkesten-cao botste om die reden met het Europese mededingingsrecht.
‘De NMa dreigde de Ntb met een boete van 50.000 euro,’ vertelt FNV KIEM’s legal counsel en hoogleraar Internationaal Arbeidsrecht Klara Boonstra op de hoorzitting in Nieuwspoort. ‘Maar omdat een visiedocument geen besluit is, konden wij dat niet bij de rechter aanvechten.’ Het document zelf is niet meer op internet te vinden. De NMa-website is opgeheven en de website van opvolger ACM geeft evenmin thuis.
Een boete van vijftig mille had het bankroet betekend voor de kleine Ntb, inmiddels opgegaan in de Kunstenbond. Noodgedwongen ging de nieuwe orkesten-cao eind 2007 van tafel. FNV KIEM begon daarop een procedure om van de Nederlandse rechter een zogenoemde ‘verklaring voor recht’ te verkrijgen, waarin stond dat het remplaçantenhoofdstuk niet in strijd is met het Nederlandse en Europese mededingingsrecht. Pas na zeven jaar belandde deze zaak bij het Hof van Justitie van de Europese Unie. Dat stelde FNV KIEM op 4 december 2014 in het gelijk: een cao-regeling als die voor de remplaçanten verdraagt zich prima met het Europese mededingingsrecht.
Hoe mooi die overwinning ook is, een dikke vier jaar later is er in Nederland nog altijd geen cao met een regeling voor zzp’ers zoals FNV KIEM en Ntb die in 2007 hadden bedacht. ‘Wij hebben dat wel herhaaldelijk voorgesteld tijdens cao-onderhandelingen,’ zegt Rosa García López van journalistenvakbond NVJ desgevraagd tijdens de hoorzitting. ‘Maar de uitgevers willen er niet eens over praten.’
DE RECHTER MAG BESLISSEN WAT BILLIJK BETEKENT
De Persgroep werd begin april voor de rechter gedaagd door twee freelancers. Deze zaak loopt nog steeds. Britt van Uem, voormalig schrijvend journalist voor dagblad Tubantia, en Ruud Rogier, gewezen fotograaf voor het Brabants Dagblad, eisen van de uitgever achteraf een ‘billijke vergoeding’ voor hun werk uit hoofde van de Wet Auteurscontractenrecht, die beoogt auteurs te beschermen tegen de gevolgen van uit de hand gelopen marktmacht.
De rechtszaak van Van Uem en Rogier, betaald door de NVJ, legt de houding bloot van de Persgroep jegens de journalistiek. Christian Van Thillo, de ceo van deze Vlaamse familie-onderneming, beweert met enige regelmaat dat ‘kwaliteitsjournalistiek’ voor hem voorop staat. ‘We willen kwaliteit brengen en we willen het vertrouwen waard zijn van ons publiek,’ schrijft hij in zijn laatste jaarverslag over 2018. ‘Op alle platformen, online en offline.’ Financieel gaat het de Persgroep zeer voor de wind, schrijft Van Thillo. ‘De financiële resultaten van de groep waren opnieuw goed. De omzet en winstgevendheid zijn mooi gegroeid en met een netto cashflow van 185 miljoen euro hebben we de middelen om verder te investeren in de uitbouw van onze onderneming.’
In de rechtszaak van Van Uem en Rogier blijkt datzelfde glas ineens vrijwel leeg te zijn. ‘De Persgroep zit in hetzelfde schuitje’ als Van Uem en Rogier, stelden de advocaten van de krantenuitgever. ‘Mensen betalen steeds minder voor nieuws.’ De uitgeverij moet ‘keihard concurreren’ op prijs, kwaliteit en toegevoegde waarde, ‘online én offline’. Op zijn Nederlandse kranten maakt de Persgroep een winst ‘van niet meer dan enkele procenten’ van de omzet. In die moeilijke markt ziet de Persgroep toch nog kans om zijn 4500 freelance medewerkers bij elkaar ongeveer 31 miljoen euro per jaar te betalen. ‘Dat is een serieus bedrag.’ Per freelancer komt dat niettemin neer op nog geen 7000 euro bruto per jaar.
Kwaliteitsjournalistiek zonder kwaliteitsbetaling
Volgens sommige bronnen verzorgen freelancers inmiddels 70 procent van alle journalistieke ‘content’ in Nederland – voor kranten, omroepen en websites. Of dat klopt is niet na te gaan: niemand houdt dat bij, ook de NVJ niet. Wel leveren freelancers inmiddels een eminente en immer groeiende bijdrage aan Persgroep-ceo Christian Van Thillo’s ‘kwaliteitsjournalistiek’, terwijl zij daar steeds slechter voor betaald krijgen.
In de rechtszaak van Van Uem en Rogier betogen de advocaten van de Persgroep dat freelance journalisten in feite helemaal geen ondernemers zijn. ‘Investeren, dat doet de Persgroep. Het zijn de redacties van de Persgroep die de kwaliteitsbladen, sites en apps samenstellen en die de redactionele koers bepalen.’ Journalisten die deze wel zeer eenzijdige uitleg van ‘investeren’ in ‘kwaliteitsbladen’ aan de kaak stellen, kunnen rekenen op de toorn van de uitgevers.
Neem Britt van Uem, die dat anderhalf jaar geleden voor het eerst deed in een tv-programma. Enkele van haar oud-collega’s trokken ineens publiekelijk de kwaliteit van haar werk in twijfel – georkestreerd door de Persgroep, zo opperde Van Uems advocaat Otto Volgenant: ‘Deze reactie was niet zo chique.’ Sheila Sitalsing is daar niet verbaasd over, zo vertelt zij na de hoorzitting in Den Haag. Sitalsing is columnist van Persgroep-vlaggenschip de Volkskrant – als freelancer, nadat zij jarenlang in vaste dienst was. Zij is een van de weinige journalisten bij Mediahuis en de Persgroep die de onderbetaling van freelancers regelmatig aan de kaak durft te stellen in haar columns en openbare optredens.
Schamele broodwinning
In 2015 veranderde de Persgroep de regels voor het hergebruik van kopij, in voor freelancers nadelige zin. De uitgever deed zijn medewerkers daarvan bericht op de zaterdagochtend van het Pinksterweekend. Dat weekend brak consternatie uit onder de Persgroep-freelancers. De NVJ organiseerde het verzet.
Sitalsing: ‘Ik heb op Pinksterzondag nog een boze brief naar Van Thillo gestuurd, maar daar kwam uiteraard geen reactie op. Ik weet dat de Persgroep-directie het ontzettend irritant vindt als freelancers zich roeren. En ondankbaar bovendien, want ze mogen toch voor dit prachtbedrijf werken? Ik schreef vorig jaar in een column dat er freelancers zijn die voor 13 cent per woord werken; dat leverde onmiddellijk boze tweets op van een Persgroep-man die dit probeerde te ontkennen.’ De irritatie zal niet minder zijn geworden toen ook GeenStijl gretig aan het stoken sloeg.
We denken dat het onze eigen schuld is dat we zo weinig verdienen
Sitalsing kan zich haar kritische houding veroorloven. Voor de Volkskrant is zij een boegbeeld, met haar regelmatige optredens op tv – tegenwoordig in Buitenhof, vroeger in De Wereld Draait Door – en bijna 37.000 volgers op Twitter. Het gros van haar collega’s houdt hun mond, om hun schamele broodwinning niet in gevaar te brengen. Mirjam Prenger rept in dat verband tijdens de Haagse hoorzitting van een ‘zwijgspiraal’. ‘De meeste freelancers durven niet te onderhandelen over hun honorering.’ Die onderdanige houding zit ‘tussen onze oren’, menen enkele andere sprekers. ‘Wij denken dat het onze eigen schuld is dat we zo weinig verdienen.’
Henk Vinken van Pyrrhula, het bureau achter de Monitor, bespeurt een vergelijkbare psychische gespletenheid bij de uitgevers. ‘Als je als fotograaf Van Thillo portretteert voor zijn jaarverslag, gunnen ze je probleemloos een honorarium van 500 euro, plus vergoeding van al je onkosten. Doe je dat voor de Volkskrant, dan krijg je misschien
150 euro, en wordt er moeilijk gedaan over die kosten.’ Waren de uitgevers maar ‘koekjesfabrieken’, verzucht hij, dan zouden zij voor journalistieke opdrachten net zo goed betalen als voor commerciële.
Ondanks alles zien veel aanwezigen op de hoorzitting het klimaat omslaan. ‘Bij de ACM waait tegenwoordig echt een andere wind,’ zegt Klara Boonstra, en Mei Li Vos valt haar bij. Boonstra constateert: ‘Solidariteit tussen werkenden in vaste dienst en kleine zelfstandigen is de enige uitweg.’
Waardeer dit artikel
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.